Adora
Un, doi, trê, cuatri, sinc. Massa adora. A erin dome li sinc. Fôr al fadeva di sigûr ençamò scûr. Massima cu l’ora legâl. Bepo al si era zirât tal jet da la banda da la femina e al era restât a smiçâ il grum neri di jê, fata sù tal sio durmî. Una volta, pena sposada, a si pierdeva sot la cuierta, ch’a j toçava palpâla o slungiâ una giamba par sintî s’a j era ençamò vissina. Adès a si era fata grossa, taronda come un sac di blava. Ma al scugneva tegni cont ch’a veva sessanta ains e ch’a erin scuasin cuaranta ch’a stevin insiemit. Massa timp. Tant che oramai a no ’coreva ch’a si çacarassin par savê sé ch’a pensavin. Jê a lu tontonava la sera, parsè ch’al steva denant da la television sensa vierzi boça, come inçussît di sé ch’al jodeva. Ma lui a nol veva nuia di disi. Nol era come jê, ch’a no taseva nença se ti la copavis. Par disi sempri chê, che, pena ch’a vierzeva boça, lui al saveva belzà sé ch’a veva di disi. Nol pensava di scugnî rispundi, lui. Li barufis tra di lôr a nassevin soradut par chel. Ogni dì. Pi voltis ta una dì. Massima adès che lui al era a çasa par zornadis interis. Al era in pension, Bepo. Di trê meis. Dopo cuaranta ains di fabrica. Capomagasiniêr. A nol veva cuindis ains ch’al veva tacât a Spilinberc, lì di Ronzat. Dopo a Pordenon, a la Tomadini, chei da la pasta. «Cuanch’i sarai in pension, al si diseva, a cambia dut.» Al veva fat progets par meis, organisantsi la zornada di bunora fin ta sera. Ma la roba ch’a j tigneva di pi, a era di podê stâ a durmî almancul fin li vot. I prins dîs a lu veva ença fat, che la femina a lu vuardava di brut, cuanch’al rivava in cusina, ch’a erin scuasin li nouf, parsè ch’al steva oris a lavâsi, a fâsi la barba, a taiâsi i pêi tal nâs, a scurtâsi li ongulis. Bevût il lat, o al si sentava a lei un giornâl o al zeva tal curtîf a nasâ l’aria, ch’a j pareva nova, parsè ch’a no la veva mai sintuda, se no di frut, cuanch’a nol zeva a scuela, disintsi malât. A veva, chê aria, un savôr di milus madûrs o di ùa mituda a seçâ ta li grisiolis. A era lesera e a lu fadeva content. Finalmentri al era paron da li sôs zornadis. Ma insomp di una setemana al si era stufât di stâ a durmî fin tars, di lei li stessis coionadis, ch’al veva sintût mil voltis par television, e l’aria a steva pierdint dut il sio profun. E al veva tacât a sveâsi sempri pi adora. Come cuanch’al zeva a vora. Al si tirava sù dal jet ch’al era scûr e, sensa fâ tanta confusion par no sveâ la femina, al zeva in cusina a preparâsi il lat cul cafè di orzul e al spetava sidin che a vignès jù ença jê, ch’a rivava cul mustic, bruntulant parsè ch’a la veva dismota ch’a era not. Alora lui al çapava sù e al zeva fôr. Ma nol saveva sé fâ. L’ort al era a post, la filiada a la veva comedada in doi dîs, li gornis a li veva netadis, i cops da la stala, ch’a fadeva di garâs, a ju veva passâts la setemana prin... Di lavôrs a no ’nd a veva pi. Al si veva ença mitût a dâj una man a jê tal spelâ li patatis, curâ il risi, disclofâ i fasôi, messedâ il sugo par ch’a nol si tachi. Nol saveva sé môt passâ il timp. Al si stufava, al si sinteva pierdût, inutil, come se denant al ves un prât plen di caligo di sçavassâ, sensa savê trop larc ch’al fos e sé ch’al varès çatât insomp. «Resta a durmî», a j veva dita jê, cun malagrassia. E a veva tacât a soflâj contro duta la sô rabia par vêlu sempri tai peis. Al veva pensât di zî in ostaria, ma al veva çatât dome doi veçus, sorts e plens di arteriosclerosi. A çacarâj nissuna sodisfassion. Al era zût a San Zors in biblioteca a fâsi imprestâ cualchi libri. Al veva tacât a lei di bunora, pena jevât, e al molava scuasin a misdì. Al tornava a tacâ a li dôs, subit dopo il telegiornâl, e al finiva ch’al era scûr. Al veva sielt libris da la seconda guera. Biei, ben scrits... ma dopo una setemana a lu vevin stufât. A j veva çapât alora una sorta di disperassion sorda, una pôra di doventâ mat, ch’a j vigneva di lontan. Di not nol durmiva. Al si remenava tal jet fin dopo miesanot, ch’al steva oris a voi viers tal scûr a sintî il ronfâ da la femina. Li oris a no passavin mai. Al s’indurmidiva pôc prin ch’a rivàs la bunora, cuanch’al era ormai strac di spetâla. Al si sveava a li sinc, precîs come un orloi. Par no sintîlis di jê, al veva imparât a stâ dûr e dret, fer inmobil, e intant al pensava a cuanch’al zeva a vora. Al si jodeva in bicicleta, tal frêt umit da l’autun o tal aiarin spiritôs da l’estât, ch’al zeva viers San Zors e dopo ch’al montava in coriera tal miès dai students e dai operaios da la Rex, fin cuanch’a no j veva mitût una coriera dome par lôr, la Rex. A j pareva di jodisi cori denant dutis li çasis di Rossêt, di Domanins, di Çasteons, di Zopula, come ch’a li veva jodudis par ains, dal fignestrin, e al contava la int ch’a spetava di montâ sù e al sinteva i discors ch’a fadevin chei da la senta denant, ch’a erin par solit doi da la Rex. I students a tasevin, çocs di sun. E rivât a Pordenon al dismontava a Borgo Miduna e cuntun chilometro a peis al era in fabrica e... Jê a veva dat un sigon, cuanch’a si era necuarta che lui a nol rispundeva pi, nença a li sôs flanconadis.
Alc
A no à vinç ains e a va a l’universitât a Udin. Conservazione dei beni culturali. A va pi che atri, parsè che dopo li magistral a no à çatât nissun lavôr. Ta la scuela, nença insumiâsi. Int di cuaranta ains a fa ençamò di suplent. Di estât a à fat doi meis tal Centro vacanze a Spilinberc. E dopo pi nuia. Sio pari al tira indenant cu la pension di invaliditât, ch’al si è strupiât di brut colant di un’impalcadura, ains indavôr. Sô mari a va a fâ oris lì dal miedi e lì di siora Firmina. Ma a son miseriis e jê a sa ch’a son stâts bulos a lassâla studiâ. Par chel a no à mai vût pretesis e a si è contentada sempri di chei doi vistîts comprâts ta una baraca tal merçât e di un capôt tirât fôr di sô mari di chel ch’a j à regalât la femina dal miedi. Distès a fa la sô biela figura. Ença come divertiments a no ei ch’a ’nd à vedi tançus. Balâ. Ta li sagris, ma no in discoteca, che bevi un got di aga al costa come doi cines. D’estât, la domenia al mar a Lignan cun chê di Turo e cun Vitoria. A van jù in coriera, ch’a rivin dopo li deis, massima s’a bechin la coda tal stradon di Latisana. Ogni tant a va al cine a Spilinberc. A la mena sio cusin Ceto cun la Panda. S’al è çalt, a si fermin al Dolcefreddo a çoisi un gelato. Un dopomisdì, a dessît di zî al cine al Odeon. Invessit di zî a lession. A dan Quattro matrimoni e un funerale. A jê a j plâs Hugh Grant. In çamara, dentri tal armaron a à il sio poster e di sera, prin di distudâ la lûs e di butâsi tal jet, a viers la puarta e a resta a vuardâlu, inçussida. A j somea ch’al vedi alc di un fantat, ch’a jôt di bunora, rivant cu la coriera. I stes voi furbos, il stes môt di ridussâ, ch’a pâr ch’al ti cognossi ença se no ti as mai çacarât cun lui. Una dì a j va davori par jodi dulà ch’al lavora. A j sta a vinç pas, che il côr a j bat come un tratôr ta una not d’estât cuanch’a son a trai aga. A j pâr che duçus a capissin sé ch’a sta fadint. A ei tant imberlada ch’a no si necuars ch’al è zût dentri ta un porton, pôc prin dal Ufissi dal Registro. Di colp a no lu jôt pi, che la musa a j doventa rossa come un’anguria. A no riva nença a lei la targa di oton ch’a ei di fôr. La dì dopo, a lu lassa zî dentri e a si ferma a lei: Studio legale... Un veçut, vignint fôr da l’androna, a j domanda cui ch’a serça, ma jê a sçampa sensa rispundi. A si ferma dopo vê sçavassât duta la sitât, pôc prin da l’Universitât, e no torna mai pi di chês bandis. Il zovin a no lu jôt, ma a si lu insumiea dispès. Forsit parsè che prin di indurmidîsi, vuardant il poster di Hugh Grant, a çata sempri alc ch’a j lu recuarda.
Amigo
Sentât su la puarta dal garâs ch’a mena tal ort, il veçu al lei il giornâl, ch’a lu lassin in pâs dome parsè ch’a no san dulà ch’al è. Nol è ch’al çati alc ch’a j interessi, lu fa dome parsè ch’al è bituât. Nol rivarès a misdì sensa vêlu let. Ogni dì, ença di domenia, ch’a lu taca dopo messa e lu finìs tal dopomisdì. Ogni tant al si çata cul giornâl viert denant e ch’a nol sa se un articul lu à let o no. No si lu recuarda. «Arterio», a j disin, ma lui al sa ch’a ei parsè ch’a no j frea un boro di sé ch’al è scrit. «Nonu, nonu... dulà sotu?» Il pissul, siet ains e tanta voia di vivi, a lu clama di un toc. S’al fos un atri a clamâlu, a nol rispundarès, ma al canai a nol pos tasi. Doi salts e lu à denant, cui çavei rissots e bionts, i voi verts e svelts, la boça largia sensa i dinç denant, ch’al somea dut a Rico, il fi ch’a j è muart a vinç ains ta un scontro, pôc fôr di Travês. Forsit par chel il pissul al pos fâ sé ch’al vôl, che lui a no j siga e, se son chei atris a tormentâlu, lui al è bon di parâlu, contro duçus. «Nonu», la vôs a ei seria di cuanche la cuistion a ei penza. «Nonu, sé môt si fade a no pierdi un amigo?» Il veçu a lu vuarda. Nol sa sé disi. Il discors al sarès lunc e difissil, che un frut di siet ains al spalancarès i voi e al sçamparès, ridint su pal veçu imbacuchît. Prin di rispundi al pensa ai amigos ch’al à vût, a chei ch’al à pierdût, a chei doi ch’a j son restâts fint insomp. E se al serça di capî parsè che un a j è restât e chel atri invessit a lu à bandonât, dopo una barufa che lui nol recuarda di vê mai fat, nol sa sé môt scuminsâ. Il frut al tâs e, cui voi spalancâts, a j domanda di rispundi. Nol riva a crodi che sio nonu al podi mandâlu via cussì, sensa vêj dit un parsè. Il veçu al sta par cambiâ discors, par domandâj dulà ch’al à lassât il balon o sé ch’a sta fadint sô mari, domandâj alc insoma, basta no vêj di rispundi. «Alora, nonu?» Una lampàda e al si recuarda di Goriu, ch’a erin insiemit ta li elementars e che una dì a no si vevin pi çacarât parsè che lui a j veva dita ch’a lu tigneva par un pôc biât. «Pissul, par no pierdi un amigo no ti as di disij mai sé ch’i ti pensis veramentri di lui.» Il frut al veva viert la boça come par disi alc, ma al veva tasût e, zirantsi svelt sui talons, al era sçampât via. «Il nonu nol capìs pi nuia», al pensava curint.
Bessôl
La cusina a ei a nivel di curtîf. La stansia pi luminosa, cun dôs fignestris che Mio al vôl sensa tendis, par vê pi lûs. Tant nissun al pos jodi dentri. Di una banda doi metros di rosta di orâr e di chê atra il mur cuiert di glicine. Cuanch’al si senta, sempri denant da la fignestra di sinistra, nol pos fâ di mancul di butâ il voli di fôr, come par controlâ che dut al sedi al stes post, che nissun al vedi toçât nuia: la cassia tal miès dal prât, l’ol insomp, scuasin a cunfin cul ort, il faiâr ch’al plata da la banda dal paîs glesia e çampanili. E sul denant da la çasa, propit sot li fignestris, ença se no ju jôt, al sa ch’a son i vâs di sô mari, cui geranios ros. Al mangia stint sito, sensa rispundi a sô mari ch’a j conta dut sé ch’a à savût in stemana zint in butega. La fia di Ciso a speta di un di Voleson e no àn chê di sposâsi; il fi di Ceto al à çatât lavôr a Pordenon, un post di bês sensa tant studiâ e sensa tantis responsabilitâts — a j vignarès di mandâla ta chel paîs, parsè ch’al capìs che jê a j vôl disi ch’al è stât pi furbo di lui ch’al à studiât come un mus e ch’a nol çapa bastansa par meti sù famea —; la veça dai Barei a ei in ospedâl cuntun brut mâl... e a taca cul rosari di sé ch’a veva, di sé ch’a j à fat il miedi di San Zors e dopo chei da l’ospedâl, di sé ch’a àn jodût cui ragios, di trop ch’a j resta. E rivada ulì a tâs, spetant di lui una peraula ch’a la siguri, che a jê a no j toçarà mai una tâl disgrassia. Ma lui a nol è stât nença a sintîla e nol savarès sé disi. Par no ufindila a j dîs che la çar a ei tenera come un pirus e savurida. Jê, ch’a lu cognòs, a capìs ch’al dîs tant par disi, a çapa sù i plats e a si plata sul seglâr a lavâju. Di domenia a nol sa mai sé fâ. Al podarès coresi i compits di fransês di chei di seconda, cussì dopodoman al varès, tornât in sitât, il timp par zî al cine cun chê di talian, ch’a lu à invidât a jodi l’ultin film di Moretti. Ma di cuanch’al à tacât a insegnâ, a si è prometût che la domenia a nol varès pensât o fat alc pa la scuela. Una dì di polsa a j coventa. Par solit, dopo vê durmît e sbolsât fôr la fadia da la digestion sul divano cu la television vierta, al çapa e al va a fâ un ziro pai çamps. Nol çata mai nissun, ch’a son duçus ator, a la partida, in montagna o al mâr secont la stagion, in sitât a jodi vitrinis o dome a torseonâ in auto sensa savê dulà zî. Da li bandis dal simiteri al pos çatâ vecis, ch’a van a jodi dal om cuntun mac di rosis. A li saluda sempri e lôr a j rispundin educadis, ma, pena passât, a li sint ch’a si sissichin alc su di lui. Di tant in tant al va dentri tal simiteri e, dopo essi stât lì di sio pari, al fa il ziro da li lapidis a lei i nons e a jodi li fotografiis. Un grun di lôr a ju à cognossûts di frut, prin di zî via a studiâ, di atris al à sintût contâ dai siei. Al è par lui come lei un libri, ch’a j vegnin tal çâf storiis ch’al crodeva di vê dismintiât e che di frut a lu vevin spès lassât a boça vierta. Ma a son robis, a j somea, ch’a no j àn servût par vivi mieit, robis di un atri mont, di un atri timp. Al si necuars ch’a ei come se il sio vivi al si fos spacât in doi: il prin e il dopo. E dut sé ch’al è tal simiteri al è dal prin. Il dopo al ven cun l’universitât e cul lavôr di professôr, cu la murosa ch’a nol à mai çatât. Al sint di vê sçavassât doi monts diferents, ch’a son un contro l’atri, in continua barufa, come ch’a fossin di dôs personis diviersis. Ogni tant al si piert tal volê scuierzi cual ch’al pos essi stât il mieit, ta cual ch’al si è çatât pi ben, cual ch’a lu à contentât di pi. Nol sa mai dessidi. Una roba a l’àn duçus doi compagna: ch’a si jôt sempri bessôl, a spetâ di schivâ i schers dai dìs, prin di rivâ insomp.
Bevût
I bruntuli che almancul la sabida i vorès essi lassada in pâs, ma mê mari a no sint resons. A’ di zî fint a San Dinêl, a çoisi un vistidut pa li nossis da la fia di Remo, chel ch’al ni compra li manzis, di ains indavôr. A varès vût mieit no essi invidada, ma oramai. Ença gno pari Jacu al scugnarès çoisi un vistît, che, ta chel ch’al à, nol sta dentri nença s’al resta sensa sena par un meis. E po, al è massa pens, ch’a lu dopra par solit fin scuasin a Nadâl. Ma lui nol vôl savê’ndi. Basta no spindi. Jê invessit a j ten a fâ biela figura, No ei ençamò una veça imbacuchida e cuanch’a ei ben mituda... «Moviti, ch’i no ài voia di tornâ cul scûr.» Za sentada ta la Polo, i smaneti cul aceleratôr. «Sempri primura, cuanch’i ti domandi un plasê.» A mi rugna subit la mari, sentantsi in machina, il mustic dûr, ma i voi ridints di una fruta di cresima. «Se i ves la patente, no vignarès a rompiti... a son meis ch’i no ti mi menis ator.» «Sabida stada, al era il diaul ch’a ti à partada a Udin.» No rivi a tasi, tant ch’i ziri la machina tal curtif e ch’i fili pal porton viers la strada ch’a mena a San Dinêl. I stin, di sempri, ta una di chês çasis di una volta in miès dai çamps, che par rivâ tal asfalt a ni toça fâ un chilometro di strada blança. I tiri via schivant li busis, che il temporâl di jêr sera al à implenât di aga. La cognòs tan ben, la strada, ch’a no ’cor ch’i la vuardi par no çapâ nença una possa. I soi scuasin rivada insomp, ch’i jôt, su d’inprin, una roda di muturin tal miès da la strada e, subit dopo, tal rivâl in banda, i lampi il cuarp distirât di om, ch’al somea muart. I rivi a frenâ pena in timp, ch’a mi trimin li giambis. Mê mari, come dismota di un sun, a mi dîs di no smontâ, no si sa mai, al podarès dome fâ fenta di essi idurmidît, mieit telefonâ al pari, ch’al vegni di corsa, cun Ciso, ch’a son ençamò ta la stala. No stai a sintîla, i dismonti e i serci il rest dal muturin, ma no lu jôt. I dessît di tirâmi pi dongia par jodi mieit cui ch’al è e sé ch’al si è fat. Al somea un zovin. I çavei luncs a j platin la musa, i blugins a son sporcs e sbregâts, forsit pa la tombula, la canotiera a ei pi grisa che blança. E nol dà di jodi di essi vîf. Al mi fa schifo e, par dismovilu, j dai una pessada bel belu ta una scarpa. Un’atra, pi fuart. Nol si mouf. I tachi a clamâlu, che insomp mi necuars ch’i stai sigant, ch’a podin sintîmi fin in paîs. Mê mari, çapât coragiu, a ei dismontada e a mi dîs di giavâj via i çavei da la musa par jodi cui ch’al è. Ch’i lu fedi però cun alc, sensa toçâlu cu li mans. Tant ch’i serci una bacheta, i lu sint ronfâ, prepotent e continuo. Mi ven di ridi e di montâ in machina, lassantlu durmî tal rivâl. Ch’al si rangi. «Al sta mieit lui di me», i pensi a vôs alta. Mê mari invessit a taca ch’al pos vê alc di rot, ch’a no si lassa un distirât ta un fossâl, ch’a no si sa mai sé ch’a pos sussedi e che, par jê, il ronfâ al pos essi il rantul da la muart. La disgrassia a ei sempri su la puarta di çasa, par jê. I clami il pari, cul celulâr. Cuanch’al riva, chel al taca a porconâ prin di essi vissin e di vê capît parsé ch’i lu vin clamât. Denant dal cuarp distirât, al resta un moment sito, ença lui. E si sint il ronfâ dal forest, ch’al si è zirât cul cûl in sù. Il pari nol à chê di pierdi la bunora, a j va dongia, a lu çapa pai bras e lu tira sù. Chel atri al sofleta come un çaval strac e al tira un rut potent, ch’al sa di alcul e di formai veçu. Gno pari a lu mola di colp e al si tira indavôr. Ta l’erba dal rivâl, il forest al si comeda cun calma, serçant la possision mieit par continuâ a durmî. «Clama i carabiniers, ch’a si rangin lôr.» A mi ordena il pari e al s’impia un sigaret dal nervôs. Cuanch’a rivin, beada l’ora, a no son dismontâts da la camioneta ch’a san ch’al è un çochela di Buia, ch’a no ei la prima volta ch’a j toça recuperâlu pa li stradis di çamp. Sensa tançus cumpliments a tachin a sçassâlu, ch’a rivin a dismovilu. «E questa volta da dove arrivi?», a j domanda il pi veçu dai doi. «Dal cielo.» Il forest, in senton ta l’erba, al si para via dai voi i çavei e li furmiis ch’a j corin pa la musa ençamò indurmidida «E la ruota?», al insist il militâr. «Anche lei dal cielo», al rispunt pacific, restant sempri sentât. Nol fa una plea e a pâr ch’al sedi a çasa sô a çacarâ di robis di nuia. Mê mari, adès sustada pal timp pierdût, a no si ten e, voltada viers i carabiniêrs, a j fa savê che, par jê, lì ch’al è, cussì çoc, nol pos essi rivât dibessôl. A àn di vêlu menât. Lui al volta doi voi clârs e sensa spirt, di un rassegnât a la stupiditât dal mont, a la vuarda a lunc, a la maledìs cul pensêr e a j dîs, cuntuna vôs rauca come una raspa ma cul fâ dols di un ch’al sa soportâ: «Buongiorno, signora.» Sensa disi atri o spetâ ch’a j dedin una man, al si tira sù a fadia, al va a çoli la roda e al monta ta la camioneta, sentantsi, in banda di chel ch’al guida, cu la roda sui zenoi. Tant ch’a van via, a nol vuarda nissun, cu l’aria di un ch’a nol à monadis pal çâf.